Quây quần mâm cơm Tết Đoan Ngọ với món bánh ú bá trạng
Ngày đăng: 31/05/25
Trong nhiều gia đình Việt, mâm cơm hôm nay có chút gì đó đặc biệt hơn thường lệ. Có thể là đĩa rượu nếp thơm nồng, vài quả mận chua thanh, hay chiếc bánh ú gói lá tre cẩn thận, đó là những món ăn báo hiệu Tết Đoan Ngọ đã về.
Tết Đoan Ngọ, hay còn gọi là “Tết diệt sâu bọ”, là một trong những ngày lễ quan trọng và lâu đời của người Việt, diễn ra vào mùng 5 tháng 5 âm lịch hằng năm. Theo quan niệm dân gian, đây là thời điểm dương khí trong năm đạt cực thịnh, thời tiết oi bức dễ khiến cơ thể sinh bệnh, sâu bọ sinh sôi, con người cần thanh lọc và “tẩy trừ độc tố” để tái cân bằng âm dương.
Chính vì vậy, các món ăn trong ngày Tết Đoan Ngọ thường có yếu tố “trị liệu” như rượu nếp để “diệt sâu bọ” trong bụng, trái cây chua thanh để giải nhiệt, và bánh ú bá trạng để trấn an, bảo vệ sức khỏe gia đình.
Tại miền Nam, đặc biệt là khu vực có đông người Hoa sinh sống, bánh ú bá trạng trở thành thức quà không thể thiếu trên mâm cúng Tết Đoan Ngọ. Chiếc bánh nhỏ, buộc gọn trong vài lớp lá tre, không chỉ tượng trưng cho sự no đủ mà còn là món lễ dâng lên tổ tiên như lời khấn cầu cho cuộc sống an lành, thuận hòa.
Nguồn gốc và tên gọi
Bánh ú bá trạng có xuất xứ từ cộng đồng người Hoa, đặc biệt là người Triều Châu, Phúc Kiến và Quảng Đông, theo chân những đợt di cư vào miền Nam Việt Nam từ thế kỷ XIX. Khi định cư ở những khu vực như Chợ Lớn, người Hoa không chỉ mang theo tập tục mà còn gói ghém trong hành trang cả hương vị quê hương, biến chiếc bánh ú thành một phần linh thiêng trong mâm cúng Đoan Ngọ.
Từ “bá trạng” thường khiến người nghe lầm tưởng thành “ba trứng”, nhưng thực chất là cách gọi biến âm trong phương ngữ miền Nam từ chữ “bà tràng” (粽) – tức “zongzi” trong tiếng Hoa, tên gọi loại bánh ú truyền thống thường xuất hiện trong dịp Tết đặc biệt này.
Nghệ thuật kỳ công từ căn bếp người Hoa
Nguyên liệu truyền thống đậm đà bản sắc
Bánh ú bá trạng được xem là món bánh kỳ công bậc nhất trong “dòng họ” các loại bánh ú. Trước tiên là phần nếp thường được ngâm với nước tro tàu để có được độ dẻo dai và màu nâu trong đặc trưng. Nước tro tàu không chỉ giúp bánh giữ được hình dáng khi gói mà còn mang đến hương thơm thanh nhẹ khác biệt.
Nhân bánh là cả một kho tàng ẩm thực thu nhỏ, mang nhiều tầng ý nghĩa. Trứng muối chọn nguyên lòng đỏ, màu cam đậm, tròn đầy như mặt trời mùa hạ, được đặt vào giữa bánh như điểm nhấn tượng trưng cho sự viên mãn. Bên cạnh đó là thịt ba chỉ tẩm ướp đậm đà, kết hợp cùng hạt sen, nấm đông cô và tôm khô, tất cả hòa quyện một “bản giao hưởng vị giác” với đủ vị mặn, ngọt.
Một số gia đình còn thêm đậu xanh mịn, lạp xưởng hoặc mỡ heo để tăng thêm sự phong phú, khiến mỗi chiếc bánh không chỉ là một món ăn mà còn là tác phẩm thủ công thể hiện sự khéo léo, cầu kỳ.
Kỹ thuật gói và luộc – sự tinh tế từ đôi tay người làm bánh
Để tạo nên hình dáng tháp đặc trưng và giữ bánh không bị bung trong quá trình luộc, người thợ phải dùng từ hai đến ba lớp lá tre khô đã được cắt chỉnh cẩn thận. Lá được gói theo hình chóp nhọn, siết chặt tay và buộc lạt mềm để vừa giữ được hình khối, vừa giữ lại hương thơm thanh mộc của lá tre trong lớp nếp dẻo.
Quá trình luộc bánh thường kéo dài từ bốn đến sáu tiếng. Lửa phải đều tay, nước phải ngập mặt bánh, và mỗi giờ trôi qua là từng lớp nguyên liệu bên trong dần quyện chặt vào nhau.
Hơi nước bốc lên quyện mùi lá tre, nếp dẻo và nhân mặn khiến căn bếp trở thành nơi lưu giữ hương vị của cả mùa lễ. Những chiếc bánh khi chín sẽ có màu vàng nâu trong đặc trưng, phần nếp chắc tay, lớp nhân thơm nức và hòa quyện từng thành phần.
Bánh ú bá trạng – chiếc bánh nhỏ lưu giữ bản sắc ngày Tết
Ngày nay, bánh ú bá trạng vẫn được bày bán ở nhiều tiệm người Hoa tại TP.HCM, nhất là trong các khu chợ truyền thống như chợ Lớn, chợ Phú Lâm, chợ Bình Tây. Tuy nhiên, số lượng gia đình còn tự gói bánh tại gia ngày một ít đi, phần vì công đoạn phức tạp, phần vì người trẻ dần ít thời gian gắn bó với những phong tục xưa. Dẫu vậy, vẫn còn những người âm thầm giữ lửa, vẫn ngồi bên nồi bánh sôi liu riu và gói từng chiếc bánh như thể đang giữ lại một phần hồn vía của Tết cổ truyền.
Để thích nghi với xu hướng sống lành mạnh, nhiều phiên bản “làm mới” đã xuất hiện như bánh ít mỡ hơn, thay thế bằng nấm hoặc nguyên liệu chay. Chiếc bánh nhỏ bé, buộc gọn trong vài sợi lạt tre, không chỉ mang theo hương vị của một ngày Tết cổ truyền, mà còn là cầu nối giữa thế hệ nhắc nhớ rằng, mỗi món ăn truyền thống đều là một mảnh ghép của ký ức và căn tính văn hóa không thể mai một.
Thực hiện: Amelia
